حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لحَْمُ الخِْنزِیرِ وَ مَا أُهِلَّ لِغَیرِْ اللَّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُترََدِّیَةُ وَ النَّطِیحَةُ وَ مَا أَکلََ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَکَّیْتُمْ وَ مَا ذُبِحَ عَلىَ النُّصُبِ وَ أَن تَسْتَقْسِمُواْ بِالْأَزْلَامِ ذَالِکُمْ فِسْقٌ الْیَوْمَ یَئسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن دِینِکُمْ فَلَا تخَْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَْمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتىِ وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْاسْلَامَ دِینًا فَمَنِ اضْطُرَّ فىِ مخَْمَصَةٍ غَیرَْ مُتَجَانِفٍ لّاِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ.(آیه 3/سوره مائده). ترجمه: گوشت مردار، و خون، و گوشت خوک، و حیواناتى که به غیر نام خدا ذبح شوند، و حیوانات خفه شده، و به زجر کشته شده، و آنها که بر اثر پرتشدن از بلندى بمیرند، و آنها که به ضرب شاخ حیوان دیگرى مرده باشند، و باقیمانده صید حیوان درنده- مگر آنکه (بموقع به آن حیوان برسید، و) آن را سرببرید- و حیواناتى که روى بتها (یا در برابر آنها) ذبح مىشوند، (همه) بر شما حرام شده است و (همچنین) قسمت کردن گوشت حیوان به وسیله چوبههاى تیر مخصوص بخت آزمایى تمام این اعمال، فسق و گناه است- امروز، کافران از (زوال) آیین شما، مأیوس شدند بنا بر این، از آنها نترسید! و از (مخالفت) من بترسید! امروز، دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم- امّا آنها که در حال گرسنگى، دستشان به غذاى دیگرى نرسد، و متمایل به گناه نباشند، (مانعى ندارد که از گوشتهاى ممنوع بخورند) خداوند، آمرزنده و مهربان است. (آیه 3/سوره مائده). بحث لغوی: دو واژه در این آیه از اهمیت خاصی برخوردار است که مفسرین و لغویین به آن توجه داشتند 1."اکملت" 2. "اتممت" 1."اکملت":در کتب لغوی مانند : العین , لسان العرب , مجمع البحرین , قاموس آمده است :الکمال: التمام و أکملت الشیءبمعنی أجملته و أتممته[1] ؛ در قاموس و صحاح جوهری : کمال را وصفی بالاتر از تمام دانسته اند و مثالی برای آن آورده اند ؛ که می گوید کمال انسان آن است که بعضی از اوصاف حمیده راهم داشته باشد مثل : علم و شجاعت , اما تمام انسان آن است که اعضایش ناقص نباشد.[2] 2. "اتممت": اتممت الشیء : أکملته [3]؛ تمم : تم الشیء یتم تماً و تمامه ... و قال الفارسی : تمام الشیء ما تم به . [4] بعد از بیان لغوی این واژه ها به بررسی آراء درباره آیه اکمال می پردازیم: نظرات اندیشمندان و مفسرین درباره آیه سه سوره مائده وتعدیل این نظرات همان طور که در مقدمه اشاره شد این آیه از معدود آیاتی است که صدر آن با موضوعی آغاز و سپس در اواسط کلام موضوع جهت دیگری به خود گرفته و تغییر می یابد اما به یکباره این موضوع به شریان اصلی خود باز میگردد و مسیر خود را ادامه می دهد , این تغییرباعث شده تا سوالاتی در ذهن مفکرین رخ دهد وهریک درصدد توجیهه این امر برآیند در این مجال ما به بررسی این توجیهات و تعدیل آن می پردازیم : 1.آیا آیه اکمال جمله معترضه است یا غیر معترضه ؟ برخی از مفکرین معتقدند این آیه به صورت کامل و بهم پیوسته است و آیه اکمال جمله مستقلی نیست ودلیلشان این است که "فاء" در جمله "فَمَنِ اضْطُرَّ فىِ مخَْمَصَة" عطف است و این جمله به ماقبل خود عطف خورده بنابراین نمی توان" الْیَوْمَ یَئسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن دِینِکُمْ..."را جمله جدا بدانیم .[5] در مقابل این دیدگاه برخی بر این اعتقادند این "فاء" در جمله "فَمَنِ اضْطُرَّ فىِ مخَْمَصَة" فاء عطف نمی باشد بلکه فاء استنافیه است و آغاز کلام را نشان می دهد,[6] و بنابر این نظر به راحتی می توان گفت آیه اکمال(الْیَوْمَ یَئسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن دِینِکُمْ فَلَا تخَْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَْمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتىِ وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْاسْلَامَ دِینًا )جمله معترضه است . ما با رجوع به کتب اعرابی ,همچون کتاب اعراب القرآن و بیانه از محی الدین درویش و الجدول فی اعراب القرآن از محمود بن عبد الرحیم صافی و... به این امر دست یافتیم که فاء در این جمله مستأنفه است ودلیلی بر عاطفه بودن آن نیافتیم .[7] استاد جعفر سبحانی در توجیهه معترضه بودن این آیه , دلائلی را ذکر می فرمایند: که از جمله این دلائل توجه به روایات شان نزول که درباره " الْیَوْمَ یَئسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن دِینِکُمْ فَلَا تخَْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَْمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتىِ وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْاسْلَامَ دِینًا "است که به صورت مستقل از تمام آیه بیان شده واختلافاتی که در میان مفسرین در شان نزول این آیه دارند گواه دیگری است بر معترضه ومستقل بودن این جمله " الْیَوْمَ یَئسَ الَّذِینَ... وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْاسْلَامَ دِینًا ".[8] آمدن سه آیه از قرآن که هم مضمون با صدر و ذیل آیه است,[9] خود دلیل دیگری است بر معترضه بودن آیه اکمال , همچنین اگر جمله " الْیَوْمَ یَئسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن دِینِکُمْ فَلَا تخَْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَْمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتىِ وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْاسْلَامَ دِینًا "از آیه برداریم خللی به آیه وارد نمی شود,[10] و این نشان از معترضه بودن این قسمت از آیه دارد . می توان منشاء این اختلافات را در عواملی جستجو کرد :1.مساله عدم تحریف قرآن 2. مساله خلافت و جانشینی امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام . 1. مساله عدم تحریف قرآن:اغلب کسانی که قائلند آیه اکمال جمله معترضه نیست و استقلالی از خود ندارد با این مساله رو درو بودند که در صورت جواز بر معترضه بودن آن می توان این آیه را به راحتی از قرآن برداشت و یا حذف کرد و در این صورت هیچ خللی به آیه وارد نمی شود وبدین روش به راحتی تحریف در قرآن صورت میپزیرد , غافل از آنکه ضمانت حفاظت این آیات و این سوره ها بدست علی الاعلی است ,همچنانکه می فرماید : إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ (آیه 9/سوره حجر). وازجهتی دیگر وجود جملات معترضه در قرآن هدف مهمی را دنبال میکند وآن متوجه ساختن شنونده و خواننده به امری است ؛از سوی دیگر این تنها جمله معترضه قرآن نیست که به توجیه آن بپردازیم ,غافل از آنکه وجود این جملات معترضه در قرآن امر بدیهی و جزء ساختار قرآن بشمار می آید. 2. مساله خلافت و جانشینی امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام : برخی با توجه به شان نزولهای متفاوتی که درباره این آیه مطرح گردیده است ( خواه این آیه در روز عرفه نازل شده و یا در روز غدیر خم ویا ...) در صدد توجیه عقاید خود از طریق آیات قرآن پرداختند. وتوجهی به سیاق آیات , قرینه ها درونی وبیرونی و.. نداشته اند. 2.مقصود از کلمه "الیوم " در آیه اکمال چیست ؟ آیا اشاره به روزی خاص دارد ؟ مفسران بر سر کلمه یوم اختلافاتی دارند که شاید منشأ آن اختلاف در شان نزول این آیه باشد ,در این زمینه آراء وجود دارد که به ذکر آن می پردازیم. الف: دیدگاه فخررازی و بیضاوی: ایشان احتمال می دهند واژه "الیوم " در این آیه در معنای حقیقی خود بکار نرفته است ,بلکه معنای مجازی دارد , بدین معنا که "الیوم " در اینجا به معنای "دوران " و"یک برهه از زمان" است , نه یک قطعه کوتاه از زمان . طبق این نظریه , آیه نظر به روز خاص و حادثه ویژه ای ندارد , بلکه از شروع و آغاز دوران عظمت اسلام و فرا رسیدن دوران یأس و نا امیدی کفار خبر می دهد . در پاسخ باید گفت : اولاً : معنای مجازی و غیر حقیقی نیاز به قرینه روشنی دارد که فخر رازی و بیضاوی برای این معنای مجازی , قرینهای ارائه نمی دهند. ثانیاً: اگر این تفسیر صحیح بود , نزول این آیه بنابر این معنا سزاوارتر بود که در فتح مکه باشد . ثالثاً : این نظر با روایاتی که دلالت بر نزول آیه در هجدهم ذی الحجه دارد سازگار نیست . رابعاً : قرآن درباره این روز خاص اوصافی را بیان میکند که عبارتند از " یَئسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن دِینِکُمْ"," أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ ","َ أَتمَْمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتىِ" ," رَضِیتُ لَکُمُ الْاسْلَامَ دِینًا "که همه این اوصاف مربوط به یک روز معین است و به همین دلیل با یکدیگر در ارتباط می باشند. ب:دیدگاه مشهور در میان مفسران اهل تسنن: واژه "الیوم" ناظر به روز مشخصی است وآن روز عرفه است که پیامبر در حجه الوداع در روز جمعه یا روز دوشنبه این آیات بر او نازل گردید و این آیات را خواندند.[11] پاسخ : اما اگر مقصود از " الیوم " را روز عرفه بدانیم همچنان که اغلب اهل تسنن قائل به آن هستند , اولاً: باید دید در این روز چه حادثه ای رخداده است که این آیه نازل شده و ثانیاً:باید دید مقصود از کافران چه کسانی هستند آیا مقصود کافران قریش هستند , اگر مقصود اینانند یأس ایشاندر روز فتح مکه بود ؛ اما اگر مقصود کافران شبه جزیره عربستان باشداینان نیز در روز برائت مأیوس شدن , اما اگر مقصود مطلق کافران روی زمین باشد , اینان نیز تا آخرین دقائق عمر پیامبر مأیوس نشدند, اما درباره اینکه در روز عرفه چه حادثه ای اتفاق افتاده مفسران به آن اشاره ای نکردند واین خود دلیل بر ضعف این نظر است.[12] ج: برخی دیگر مقصود از "الیوم " را روز هجرت , یا روز برائت از مشرکان و یا روز بعثت شمرده اند . علماء شیعه به اینان اینگونه پاسخ می دهند : 1. اگر مقصود از " الیوم " روز هجرت یا روز بعثت باشد , در این روز نه کافران مأ یوس شدند و نه دین کامل شد , بنابراین آیه با این روز مطابقت ندارد.2.اگر مقصود از الیوم روز فتح مکه باشد[13] , که در سال هشتم اتفاق افتاده است , در این سال بسیاری از پیمانهائی که مسلمانان با کافران داشتند به قوت خود باقی بوده است و مشرکان مجاز بودند که مانند جاهلیت رسوم حج را بجا بیاورند از این لحاظ نه یأس بر کافران مستولی بود و نه آئین خدا در آن روز تکمیل شده بود و چه بسا احکامی پس از فتح مکه بیان شده است .3.اگر مقصود از " الیوم" روز برائت از مشرکان یعنی روزی که امام علی علیه السلام سوره برائت را بر مشرکان خواند باشد , در آن روز اگرچه مشرکان شبه جزیره از هرگونه پیروزی مأ یوس گشتند ولی آن روز دین از نظر بیان احکام , کامل نگشته بود و چه بسا احکامی مانند: حدود و قصاص که در همین سوره (مائده) آمده است بعداً نازل گردید . د: دیدگاه مشهور میان مفسران شیعه : این واژه "الیوم" اشاره به روز غدیر خم دارد همچنان که کلینی به سندش از امام باقر علیه السلام در حدیثی نقل کرده که فرمود : «و کانت الفریضه تنزل بعد الفریضه الأولی , و کانت الولایه آخر الفرائض , فانزل الله الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَْمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتىِ» ؛ ( فریضه به ترتیب یکی پس از دیگری نازل می شد وولایت آخرین فریضه ها بود , سپس خداوند _عزوجل_ این آیه را نازل فرمود : الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَْمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتىِ) .[14] این دیدگاه با سیاق آیه سازگاری بیشتری دارد و می توان گفت : در این روز هم امر ولایت کامل شد و به اتمام رسید و هم کافران مأیوس شدند زیرا بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم جانشینی وجود داشت که بعد از ایشان دین اسلام را تحکیم بخشد واز سوی دیگر احکام الهی در این روز به شکل اتم خود بیان شد.[15] 3.مقصود از اکمال دین و اتمام نعمت در این آیه چیست؟ نظرات درباره اکمال دین و اتمام نعمت متفاوت است که عبارتند از : الف : مقصود از تکمیل دین , تکمیل تعلیم وظایف حج است .این نظر اشکالی در بر دارد وآن این است که چگونه با انجام و تعلیم شیئ جزئی , کل کامل می شود به عبارت دیگر چگونه با انجام و تعلیم وظایف حج کل دین کامل می شود .ب:برخی بر این اعتقادند که اکمال دین بوسیله نازل شدن بقایای حلال و حرامی است که در این آیه ذکر گردیده است ؛ پاسخی که به ذهن می رسد این است که ما بعد از این آیه , آیاتی را در بیان احکام الهی داریم مانند : آیه کلاله و آیه ربا بنابراین نمی توان پذیرفت که اکمال در احکام صورت پذیرفته باشد .ج: برخی هم بر این اعتقادندکه چون بیت الله الحرام از لوث مشرکین پاک گردید و مسلمانان بدون اختلاط با آنان حج بجا آوردند این امر دلیلی است بر اکمال دین ؛ غافل از اینکه پاک شدن کعبه از مشرکین یکسال قبل از جریان نزول این آیه است و معنا ندارد که این آیه یکسال بعد از حادثه نازل شود. د: برخی نیز بر این اعتقادند مقصود از اکمال دین , تکمیل اساس دین است نه فروع آن , و با ورود احکامی چند از فروع در این سوره , دین کامل نمی گردد, خصوصاً برخی از همین احکام (احکام گوشت) قبل از نزول دراین سوره , در سوره های دیگر مشروحاً نیز نازل گردیده است .و ما باید روزی را بیابیم که در آن روز این دو حادثه ( تکمیل دین و یأس کافران ) با هم تحقق بیابد و آن روز جز روزغدیر خم , روز دیگری نیست و آن روزی است که امیر المومنین علی علیه السلام به جانشینی پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم برگزیده شد .[16] این نظر اگرچه به مساله اکمال دین پرداخته و آن را حل کرده است امامتعرض مساله اتمام نعمت نشده ومیتوان این نظر را با نظریه دیگر ممزوج کرد ومساله اکمال دین و اتمام نعمت را حل کرد. این دیدگاه عبارتند از اینکه : این آیه اتمام در نعمت ولایت و اتمام در حکم را نشان می دهد واستدلالشان این است: جمله" الْیَوْمَ یَئسَ الَّذِینَ... وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْاسْلَامَ دِینًا "جمله معترضه است زیرا ویژگی جمله معترضه بودن این است که اگر از وسط دو جمله برداشته شود خللی به کلام وارد نشود همچنان که در این سوره اینگونه است .اما با مقایسه مضمون آیه حرمت علیکم المیته و الدم ...غفور رحیم در این سوره با آیات هم مضمون در سوره های دیگر مانند آیه 173سوره بقره , آیه 145سوره انعام, آیه 115سوره نحل؛ در می یابیم این آیه تتمه آیات سورهای ذکر شده می باشد بدین صورت که در سه آیه ذکر شده به حرمت میته و خون و گوشت خوک و آنچه موقع سر بریدن نام غیر خدا برآن برده شده است اشاره دارد در صورتی که در این آیه به برخی دیگر از احکام گوشت اشاره کرده است . و میگویم : آیات این سه سوره تمام بوده اما این آیه بر تمامیت آن افزوده است. بنابراین صدر آیه سه سوره مائده اتمام در حکم را نشان می دهد , اما اتمام در نعمت ولایت را که نعمت تشریع حکم نیز بشمار می آید از ادامه آیه استنباط می شودکه می فرماید: الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَْمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتىِ . حال شاید این سوال به ذهن برسد که آیا در قرآن به حکم شرعی نعمت اطلاق شده است ؟در جواب باید گفت : در آیه شش همین سوره (مائده) بعد از ذکر طهارت به وسیله وضو در صورت عدم وجدان آب مساله تیمم را بیان کرده است و این تیمم را اتمام نعمت , حکم طهارت شمرده است ؛ پس ما دو مصداق اتمام نعمت داریم : 1- اتمام نعمت جعل حکم تشریعی (حکم) 2- اتمام نعمت جعل حکم ولائی (حاکم) در دوران حیات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ایشان امامت و رسالت وولایت داشتند , اما با جعل ولایت امیر المومنین این نعمت اتمام پیدا کرد و به سر حد کمال خویش رسید . حکمت اتمام نعمت ولایت و مساله اتمام نعمت حکم در این است که حکم با مجری حکم( حاکم) منفک از یکدیگر نیستند . بنابراین با توجه به تقابل نظرات می توان در یافت که استدلال اخیر از استحکام و اتقان بیشتر ی نسبت به سایر استدلالات برخوردار است . البته ممکن است گفته شود جملات معترضه در سوره سیاق لفظی آیات سوره را بهم بزند ولی این امر به معنای عدم سیاق نیست بلکه سیاق غرضی را بنا میکند , یعنی در راستای غرض سوره است و غرض سوره این مساله را بیان می دارد:نه تغیییر ونه تعطیل نه در حکم و نه در حاکم , این معنا دراین آیه جمع شده است وهدف ازآوردن آیه اکمال در این سوره برجسته سازی این مطلب است.[17] 1.العین /ج5/ص 378 ؛ لسان العرب /ج11/ص599؛ مجمع البحرین /ج5/ص466 .العین /ج8/ص111؛ لسان العرب/ج12/ص67؛[4] 5.یوسف شعار ؛ تفسیر آیات مشکله ؛ذیل همین آیه .بحث های استاد جعفر سبحانی ؛ تفسیر صحصح آیات مشکله قرآن ؛ذیل بحث آیه اکمال [6] 7.الجدول ؛ ج6؛ص274, اعراب القرآن و بیانه ؛ ج2؛ص410, اعراب القرآن دعاس ؛ ج1؛ ص243. 8. برخی از مفسرین همچون زمخشری در کشاف /ج1/ص605و سیوطی ومحلی جلالی در تفسیر جلالین/ج1/ص110وثعلبی نیشابوری در الکشف و البیان عن تفسیر القرآن /ج4/ص12و..قائلند این قسمت از آیه در روز عرفه نازل شده است , ولی برخی درکتب تفسیری خود قائلند این قسمت از آیه درباره حادثه غدیر خم نازل شده است مانند :تفسیرفرات الکوفی /ج1/ص119,تفسیر القمی /ج1/ص162,تفسیر نور الثقلین /ج1/ص587,تفسیر جوامع الجامع /ج1/ص312... برخی هم قائلند این قسمت از آیه درروزفتح مکه نازل شده است همچون :مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید /ج1/ص251و کشف الاسرار وعده الابرار/ج3/ص17... 9.. إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزِیرِ وَ مَا أُهِلَّ بِهِ لِغَیرِْ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیرَْ بَاغٍ وَ لَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ(سوره بقره,آیه173) قُل لَّا أَجِدُ فىِ مَا أُوحِىَ إِلىََّ محَُرَّمًا عَلىَ طَاعِمٍ یَطْعَمُهُ إِلَّا أَن یَکُونَ مَیْتَةً أَوْ دَمًا مَّسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنزِیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَیرِْ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیرَْ بَاغٍ وَ لَا عَادٍ فَإِنَّ رَبَّکَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ(انعام145) إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزِیرِ وَ مَا أُهِلَّ لِغَیرِْ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیرَْ بَاغٍ وَ لَا عَادٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ(نحل115) 10. دیدگاه استاد جعفر سبحانی و سید محمد حسین طباطبائی در المیزان /ج1/ص167. 11.الکشاف /ج1/ص605؛ تفسیرجلالین /ج1/ص110؛ لباب التآویل فی معانی التنزیل /ج2/ص9؛ الدرالمنثور /ج2/ص257؛ الکشف و البیان عن تفسیر القرآن/ج4/ص16. المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز /ج2/ص154؛ زاد المسیر فی علم التفسیر /ج1/ص512؛ تفسیر ابن کثیر /ج3/ص23. 12. تفسیر صحیح آیات مشکله /استادجعفر سبحانی/ ذیل همین مطلب . 13.کشف الاسرار میبدی /ج3/ص17؛ مراح لبید نووی جاوی /ج1/ص251. 14.اصول کافی /ج1/ص289 ؛ برگرفته از کتاب امام شناسی و پاسخ به شبهات /ج1/ص273. 15. الأصفی فی تفسیر القرآن /ج1/ص260؛ البرهان /ج2/ص223. 16.دیدگاه استاد جعفرسبحانی در تفسیر آیات مشکله ذیل آیه اکمال 17. مصاحبه با استاد محترم محمد حسین الهی زاده
| قالب جدید وبلاگ پیچک دات نت |
